Dziedzictwo kulturowe Roztocza

Architektura sakralna

Ze względu na stałe przenikanie się kultur i religii – wschodniej z zachodnią, istotnym elementem zróżnicowanego dorobku kulturowego na tych terenach jest architektura sakralna. Obecne są szczególnie cerkwie greckokatolickie, choć współcześnie wiele z nich funkcjonuje czynnie jako kościoły innych wyznań. W Szczebrzeszynie obecna jest greckokatolicka Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy, która w obecnym kształcie pochodzi z XVI wieku,
a funkcjonuje dzisiaj jako prawosławna cerkiew filialna. Jej fundamenty pochodzą najprawdopodobniej z przełomu XII i XIII wieku. W wyniku przeprowadzonych kilka lat temu prac konserwatorskich odkryto piękne freski z XVI i XVII wieku, które warto obejrzeć wraz z całą odrestaurowaną świątynią.

Najstarszy w Polsce i najlepiej zachowany spośród wszystkich drewnianych zespołów cerkiewnych obiekt, leży z kolei na granicy z Ukrainą, we wsi Radruż. Zabytkowa cerkiew greckokatolicka pw. Św. Paraskewy (następnie prawosławna, a obecnie muzealna) pochodzi z końca XVI w. i została wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na ścianie ikonostasowej oraz w prezbiterium zachowała się polichromia malowana wprost na drewnie z 1648 r. W 2012 r. cerkiew znalazła się na światowej liście World Monuments Watch, jako jeden ze stu cennych obiektów na świecie zagrożonych zniszczeniem.

Na Roztoczu Wschodnim we wsi Wola Wielka warto obejrzeć także drewnianą cerkiew greckokatolicką pw. Opieki Najświętszej Maryi Panny z 1755 r. W jej otoczeniu znajduje się również drewniana dzwonnica z tamtego okresu oraz przycerkiewny cmentarz z dziewiętnastowiecznymi nagrobkami, rzeźbami i krzyżami wykonywanymi przez słynnych w tamtej okolicy, kamieniarzy ośrodka kamieniarskiego w Bruśnie. Na Roztoczu Wschodnim obecne są także drewniane cerkwie greckokatolickie w Prusiu (z 1887 r.), Łówczy (1796 r.) i Hrebennem, położonym tuż przy granicy z Ukrainą (1697 r.), a na pograniczu Roztocza Środkowego i Wschodniego w Bełżcu (1756 r.).

Wśród zabytków architektury sakralnej Roztocza znajdują się również kościoły rzymskokatolickie. Ciekawym przykładem są późnorenesansowe (XVII w.) kościoły św. Mikołaja i św. Katarzyny w Szczebrzeszynie, czy barokowy kościół pw. św. Jana Nepomucena w Zwierzyńcu (XVIII w.). Z kolei do najcenniejszych drewnianych świątyń należą siedemnastowieczny modrzewiowy kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Górecku Kościelnym oraz kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tomaszowie Lubelskim
z 1627 r.

Na Roztoczu zachowały się także nieliczne zabytki kultury żydowskiej. W Szczebrzeszynie znajduje się synagoga, której początki sięgają XVII wieku. Na przestrzeni wieków była kilkukrotnie odbudowywana, ostatni raz po zakończeniu II wojny światowej. Obecnie od ponad 50 lat jest siedzibą Miejskiego Domu Kultury. W jej wnętrzu zachowały się fragmentaryczne zdobienia ścian i oprawy dawnej szafy ołtarzowej, znajdującej się w sali głównej. Nieopodal centrum miasta znajduje się jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Jako jeden z nielicznych działał nieprzerwanie od początku osiedlenia Żydów na tym terenie do czasów Zagłady. Obecnie w jego obrębie znajduje się ok. 2000 macew z kilku stuleci.

Na Roztoczu Środkowym w Józefowie Biłgorajskim znajduje się z kolei synagoga zbudowana w latach 70. XIX w., w miejscu osiemnastowiecznej drewnianej świątyni. W dawnej sali modlitw zachował się kamienny aron ha-kodesz, a na ścianach widoczny jest pas wnęk arkadowych. Obecnie synagoga pełni funkcję Biblioteki Publicznej. W mieście tym można również odnaleźć fragmenty dawnego cmentarza żydowskiego, jednego z najstarszych na całej Lubelszczyźnie. Kirkut został najprawdopodobniej założony w 1725 r. Macewy zbudowane są z lokalnego budulca, położone na stoku wzniesienia i ustawione w nietypowy sposób, tzn. w kierunku zachodnim. Najstarsza pochodzi z 1737 r. Na macewach znajdują się inskrypcje w języku hebrajskim, zachowały się także ślady polichromii.

Zabytkowy układ przestrzenny miast

Poza obiektami sakralnymi warte uwagi są miasta i wsie Roztocza, których układ przestrzenny i zabudowa znakomicie obrazują życie ich mieszkańców sprzed kilku stuleci. Do takich miejscowości należy m.in. Guciów, wieś położona na Roztoczu Środkowym, w której znajduje się Zagroda Guciów – wpisane do rejestru zabytków muzeum etnograficzne. Jest to blisko dwustuletnia zagroda chłopska w stylu roztoczańskim. Składa się z chałupy, stodoły i obory z poddachem. Nieopodal Zagrody, na pobliskim wzgórzu znajdują się pozostałości dawnego grodziska, działającego w tym miejscu od IX do XI wieku. W okolicy znajdują się też cmentarzyska kurhanowe.

Przykładem unikatowego w skali światowej układu architektoniczno-urbanistycznego jest Stare Miasto w Zamościu. W latach 90. XX w. zostało wpisane na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, jako przykład renesansowej zabudowy miejskiej. Miejski ratusz przy Rynku Wielkim, okalające go kamienice, dawna Akademia Zamojska, Pałac Zamoyskich czy Arsenał to tylko niektóre z wielu zabytkowych, siedemnastowiecznych budynków świeckich w tym mieście. Oprócz tego zamojskie kościoły, cerkwie czy synagogi stanowią obiekty warte obejrzenia ze względu na niepowtarzalną wartość historyczną i kulturową.

Ordynacja Zamojska

Znaczącą grupę obiektów i elementów dziedzictwa kulturowego Roztocza Zachodniego i Środkowego, w tym liczne parki i rezerwaty przyrody, pozostawiła po sobie Ordynacja Zamojska, której działalność trwała na tych terenach blisko 350 lat. Jej stolicą był Zamość, założony przez Jana Zamoyskiego w 1580 r., a letnią rezydencją został cztery lata później Zwierzyniec, współcześnie miasto, którego nazwa pochodzi od założonego tam rezerwatu dla zwierząt. Do dziś stanowi jedno z najczęściej wybieranych miejsc do wypoczynku na Roztoczu ze względu na wszechobecność przyrody oraz miejskie zabytki z czasów Ordynacji.

Innym przykładem śladów działalności Ordynacji są obiekty użyteczności publicznej, takie jak klasycystyczny zespół budynków szkolnych w Szczebrzeszynie ufundowanych w I poł. XIX w., obecny Zespół Szkół im. Zamoyskich, czy też budynek Ratusza w Szczebrzeszynie. Powstawały również obiekty przemysłowe. Do wciąż istniejących należą budynek główny browaru w Zwierzyńcu z początku XIX w. oraz ponad stuletni murowany młyn w Szczebrzeszynie. Oprócz nich w majątku Ordynacji Zamojskiej były liczne smolarnie, gorzelnie, papiernie, kuźnie, huty szklane, rudy, tartaki, wiatraki, o których istnieniu przypominają pozostałości budowli w postaci ruin lub nazwy roztoczańskich miejscowości, jak np. Hamernia, której nazwa pochodzi od istniejącej tu kiedyś kuźni.

Poza wspomnianymi wyżej, na Roztoczu jest znacznie więcej zabytkowych obiektów z czasów Ordynacji Zamojskiej. Chcąc bardziej szczegółowo zapoznać się działalnością tego arystokratycznego rodu, warto skorzystać z wyznaczonych tras i szlaków pieszo-rowerowych śladami Ordynacji, wyruszając z Zamościa, Szczebrzeszyna, Zwierzyńca, Klemensowa lub Józefowa.